مسجد حسانحَسّان، مسجد ، مسجدی ناتمام و عظیم متعلق به اوایل دوره موحدون در شمال‌شرقی شهر رباطِ مراکش است. ۱ - وجه تسمیهدر باب وجه تسمیه آن اقوال گوناگونی در دست است. ۲ - معمار و بانیاز جمله معمار آن را حسان نامی از اهالی اندلس گفته‌اند و یا آن را به قبیله حسان منتسب کرده‌اند که گروهی از ایشان در این ناحیه سکونت داشته‌اند [۱]
معلمةالمغرب، سلا: مطابع‌سلا، ذیل «حسّان، ۱۴۱۰/۱۹۸۹ـ، ذیل «حسّان (جامع)» (از عبدالعزیز توری).
این مسجد را ابویوسف یعقوب بن یوسف بن عبدالمؤمن، ملقب به المنصور ، پس از پیروزی بر آلفونس هشتم (پادشاه قشتاله) در نبرد اَلارْک در ۵۹۱، بنا نهاد. [۲]
ابن‌عذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۲۰، قسم الموحدین، چاپ محمد ابراهیم کتانی و دیگران، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
[۳]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۴، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳ - علت بنادرباره مناسبت بنای آن دلایل گوناگونی از جمله برپایی یادبود پیروزی در نبرد الارک، ساخت مسجدی باشکوه‌تر از جامع قُرطُبه یا ایجاد پایگاهی برای تجمع سپاهیان مسلمان. [۴]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۴، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵]
الی لامبر، تطور العمارة الاسلامیة فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۱۳، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت ۱۹۸۵.
ذکر کرده‌اند. بنای مسجد در زمان حکومت فرزند منصور، محمد بن ابی‌یوسف، و نواده منصور یوسف بن محمد نیز تکمیل نشد [۶]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمد سعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
و تاکنون نیز به همان وضع باقی است. نخستین باستان‌شناسان که به حفاری و پژوهش در این بنا پرداختند، فرانسویان از جمله کای در نیمه نخست سده چهاردهم/ بیستم بودند. سپس کسانی چون دیولافوا و همسرش ، بورلی، تراس و اِنو با انتشار مقالاتی این بنا را بیش‌تر معرفی کردند [۷]
معلمةالمغرب، سلا: مطابع‌سلا، ذیل «حسّان، ۱۴۱۰/۱۹۸۹ـ، ذیل «حسّان (جامع)» (از عبدالعزیز توری).
۴ - مساحتاین مسجد به شکل مستطیلی با ابعاد حدود ۱۸۰×۱۴۰ متر است که درصورت اتمام، پس از جامع کبیر سامرا ، بزرگ‌ترین مسجد جهان اسلام محسوب می‌گردید [۸]
معلمةالمغرب، سلا: مطابع‌سلا، ذیل «حسّان، ۱۴۱۰/۱۹۸۹ـ، ذیل «حسّان (جامع)» (از عبدالعزیز توری).
مسجد حسّان بدون سقف است با ستونها، دیوار‌ها ، محراب و مناری نیمه‌کاره.۵ - قسمتهای تشکیل دهندهنقشه مسجد شامل سه صحن ، یکی در جلوی منار و دو صحن دیگر محصور بین شبستان‌ها، با شانزده ورودی بوده است. [۹]
عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، ج۱، ص۲۰۰، دمشق ۱۹۸۶.
۵.۱ - صحنهاصحنهای سه گانه وجه تمایز این مسجد از سایر بناهای این دوره است. در اینجا به صحن مستطیل شکل متداول، دو صحن کوچک، کم‌عرض و عمود بر جهت قبله، در امتداد دیوارهای جانبی اضافه شده که ظاهراً برای تأمین نور و تهویه شبستان بزرگ مسجد و احتمالاً صحن زنانه از مردانه جدا بوده است. از طرف دیگر، این صحنها از منظره خسته‌کننده ردیف‌های ستونهای شبستان می‌کاسته است. [۱۰]
عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، ج۱، ص۲۰۰، دمشق ۱۹۸۶.
۵.۲ - شبستانشبستان این مسجد از دو قسمت اصلی تشکیل شده است: قسمت جلوی مسجد مشتمل بر ۲۱ فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله و قسمت عقب مسجد که از سه فرش‌انداز موازی با دیوار قبله تشکیل شده است. [۱۱]
عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، ج۱، ص۲۰۰، دمشق ۱۹۸۶.
علاوه بر یازده فرش‌انداز محصور بین دو صحن کوچک، به موازات هریک از دیوارهای جانبی نیز دو فرش‌انداز به اندازه فرش‌اندازهای عمودی وجود دارد. به‌جز فرش‌انداز مرکزی و فرش‌اندازهای جانبی شبستان، که عریض‌تر از بقیه‌اند، متوسط پهنای فرش‌اندازهای این مسجد پنج متر است. [۱۲]
سیدعبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۹، در المغرب الکبیر، ج۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
[۱۳]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص۲۲۴، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵.۳ - ستونهاستونهای ناتمام مسجد از چند قطعه سنگِ استوانه‌ایِ سوار بر هم تشکیل شده است. بلندی ستونها در سه فرش‌انداز عرضی و دو فرش‌انداز طولی در دو طرف مسجد از دیگر ستونها بیش‌تر است. [۱۴]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۹، ص۲۸۷، ج۱۹، قاهره: دارالغدالعربی.
دیوار جنوبی یا دیوار قبله پشت‌بندهایی مستطیل شکل داشته و در مرکز آن محرابی به شیوه محراب مسجد قرطبه ساخته شده است. در میان ضلع شمالی، مناری سنگی با قاعده مربع‌شکل، که هر ضلع آن شانزده متر است، دیده می‌شود. ارتفاع فعلی این منار در حدود چهل متر است که درصورت اتمام، بلندی آن به بیش از هفتاد متر می‌رسید. این منار مانند دیگر منارهایی که در این دوره ساخته شده، از جمله منار خیرالدا در اشبیلیه (سویل) و منار جامع کُتُبیه در شهر مراکش، دارای فضایی با قاعده مربع‌شکل در مرکز منار است که از بالا تا پایین شامل شش اتاق با طاقهای متفاوت است و از طریق مسیری سراشیبی و بدون پله با پهنای دو متر، که این مرکز را دور می‌زند، می‌توان به بالای آن رسید. [۱۵]
عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، ج۱، ص۲۰۰، دمشق ۱۹۸۶.
ورودی منار با طاق نعل اسبی در پایین ضلع جنوبی آن قرار دارد. نمای بیرونی منار همانند منارهای دوره‌موحدون تزیین شده است.۵.۴ - تزییناتتزییناتِ سطوح خارجی منار در هیچ‌یک از اضلاع یکسان نیست، ولی تزییناتی شبه‌لوزی در سطوح بالای دیوارهای منار به چشم می‌خورد. همچنین نقوشی مانند ریسه‌های گل در بالای قوسهای تیزه‌دار در سطوح پایین‌تر منار دیده می‌شود. در بین طاق‌نما‌ها نیز پنجره‌های کوچکی تعبیه شده است. [۱۶]
عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، ج۱، ص۲۰۰، دمشق ۱۹۸۶.
سیدعبدالعزیز [۱۷]
سالم سیدعبدالعزیز سالم، بحوث الاسلامیة فی التّاریخ و الحضارة و الآثار، قسم ۲، ص۴۲۷، بیروت ۱۹۹۱ـ۱۹۹۲.
همانند عبدالواحد بن علی مراکشی، [۱۸]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ج۱، ص۲۶۶، چاپ محمد سعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
طرح این منار را برگرفته از منار اسکندریه دانسته که از نظر منصور شکلی مطلوب داشته است، اما به نظر فرناندث ـ پوئرتاس این منار، مانند منار مسجد کتبیه و خیرالدا، به تقلید از منار مسجد قرطبه ساخته شده است.۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌عذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، قسم الموحدین، چاپ محمد ابراهیم کتانی و دیگران، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵. (۲) عفیف بهنسی، الفن الاسلامی، دمشق ۱۹۸۶. (۳) حسین مؤنس، المساجد، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴) سیدعبدالعزیز سالم، بحوث الاسلامیة فی التّاریخ و الحضارة و الآثار، بیروت ۱۹۹۱ـ۱۹۹۲. (۵) سیدعبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، در المغرب الکبیر، ج۲، (قاهره) ۱۹۶۶. (۶) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۹، قاهره: دارالغدالعربی. (۷) الی لامبر، تطور العمارة الاسلامیة فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت ۱۹۸۵. (۸) عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمد سعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹. (۹) معلمةالمغرب، سلا: مطابع‌سلا، ۱۴۱۰/۱۹۸۹ـ، ذیل «حسّان (جامع)» (از عبدالعزیز توری). ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد حسان»، شماره۶۱۰۹. |